Әдипләр: Кави Латыйп

Телеңне ЙОКЛАП КАЛМА, әй татар баласы!

Башка проектлар

Фәүзия Бәйрәмова. Халык үзе хөкем итәр (Сталинның явыз сәясәте сәбәпле һәлак булган һәм газап күргән милләттәшләремә багышлыйм.)

Безнең дуслар

Әйтер сүз

Безнең рейтинг

Кави Латыйп

A Ә Б В Г Д Е Җ З И К Л М Н О П Р С Т У Ф Х Ч Ш Э, Ю, Я, Һ

Кави Латыйп
Флүс Латыйфи
Ләбиб Лерон

(1927-2008)

Кави Латыйп (Кави Таһир улы Латыйпов) 1927 елның 1 маенда Чувашстан АССРның Батыр районы Кызыл Чишмә авылында крестьян гаиләсендә туган. 1943 елда урта мәктәпне тәмамлагач, берникадәр вакыт шул ук районның Татар Тимәше дигән авылда балалар укыта. 1944 елның көзендә Совет Армиясенә алына, Бөек Ватан сугышында катнаша, «Сугышчан хезмәтләре өчен» дигән һәм башка медальләр белән бүләкләнә. Сугыштан соң Хәрби-политик училище тәмамлап, 1955 елның октябренә кадәр офицер булып хезмәт итә. Армиядән демобилизацияләнеп кайткач, 1955—1959 еллар арасында башта ВЛКСМның Татарстан өлкә комитетында инструктор, аннары Татарстан Мәгариф министрлыгында инспектор булып эшли. 1959—1962 елларда К. Латыйп Казан телестудиясендә, ә аннаң соң 1978 елга кадәр күп тиражлы газетада редактор вазифаларың башкара. 1978—1982 елларда ул СССР Педагогика фәннәре академиясенең Казан профтехпедагогика фәнни-тикшеренү институтында өлкән гыйльми сотрудник булып эшли. 1982 елның көзеннән — профессионал-язучы хезмәтендә. К. Латыйп —1950 елдан КПСС члены.
К. Латыйпның «Солдат эзләре» исемле беренче шигырьләр китабы 1960 елда басылып чыга. Поэзиядән тыш, әдәбиятның башка жанрларында да актив эшли: балалар һәм яшүсмерләр өчен хикәяләр, повестьлар, очерк, документаль проза әсәрләре яза. Чуваш халкының батыр улы Андриан Николаев турындагы «Йолдыз тапкан егет» повесте, «Мизгел» исемле хикәяләр җыентыгы, гражданнар сугышы чорының легендар герое В. Чапаевның балалык елларына багышланган «Бәләкәй Чапай» повесте укучылар тарафыннан җылы каршы алынды. Поэзия өлкәсендә дә автор китаптан китапка үсә бара. Соңгы елларда язылган шигырьләре образлы теле, тормышчан төгәл детальләре, заманча яңгырашлы фәлсәфи фикерләре белән игътибарны җәлеп итә.
К. Латыйпның шигырьләре һәм аерым проза әсәрләре рус һәм чуваш телләренә дә тәрҗемә ителгән.
К. Латыйп— 1982 елдан СССР Язучылар союзы члены.
БИБЛИОГРАФИЯ
Солдат эзләре: Шигырьләр.—Казан: Таткитнәшр., 1960.-84 б. 8000. Йолдыз тапкан егет: Повесть.— Казан: Таткитнәшр., 1964.— 139 б. 9000.
Рең.: Минский Г.— Соц. Татарстан, 1965, 23 март. Умырзая: Шигырьләр.— Казан: Таткитнәшр., 1966.— 62 б. 7000. Ак карлар: Шигырьләр, җырлар һәм новелла.—Казан: Таткитнәшр.» 1970.—42 б. 4000. Рец.: Бәләкәй рецензия.—Казан утлары, 1971, № 9, 174 б.
Мизгел: Хикәяләр.— Казан: Таткитнәшр., 1972.— 127 б. 5000. Рец.: Вәлиев М.—Соц. Татарстан, 1972, 10 дек.
Бәхетле язмыш: Очерк.—Казан: Таткитнәшр., 1976.—64 б. 2000.
Бәләкәй Чапай: Повесть.—Казан: Таткитнәшр., 1982.—87 б. 15 000.
Вакыт канатында: Шигырьләр. [И. Юзеев кереш сүзе].—Казан: Таткитнәшр., 1983.—112 б. 3000.
Краски жизни: Стихи. Пер. с татар.— М.: Сов. писатель, 1973.— 150 с.г ил. 10 000. Рец.: Беляев Г. Впервые на русском языке.— Сов. Татария, 1974, 20 янв.
Он нашел звезду: Повесть/Пер. с татар. В. Ухли.—Чебоксары: Чуваш. книгоиздат, 1972.—112 с. 10 000.—На чуваш. яз. рец.: Юдин В. Яшь шагыйрьнең җыентыгы чуваш телендә.— Соц. Татарстан, 1965, 19 февр.
Аның турында

Нури З. Каләм бизәкләре: Кави Латыйповның тууына 50 ел.—Соц. -Татарстан, 1977, 15 май. Юзеев И. Кави Латыйпов.—Казан утлары, 1983, № 1, 189 б. Нури 3. Краски пера: К 50-летию со дня рождения К. Латыпова.— Комсомолец Татарии, 1977, 15 мая.

«Күңел ташкынын мин буа алмыйм...» Яки Биш гасыр штрафбатта...
(Кави Латыйп шигъриятенә бер каараш)
Халыкта «Сөйләсәң — сүз, төртсәң — күз», дигән әйтем бар. Нәкъ менә шундый халәтнең корбаны мин бүген. Эш шунда ки, мин үземнең «кәнсәләрский» папкамда (тагын урыс сүзе, шайтан алгыры!) менә бер елдан артык инде «Ватаным Татарстан» гәзитенең 1997 елның 9 маенда чыккан «Әллүки» санының бер битен йөртәм. Кайларда гына булмады ул минем белән бу бер ел эчендә! Ижевскида һәм Мәскәүдә, Ырымбурда һәм Уфада, Алабугада һәм Эстәрлетамакта... Газетаның бу битеннән бер мөллаем зат карап тора. Гүя ул үз басуының бер ызанына баскан да, игеннәренең серле дулкынлануын күзәтә... Кави Латыйп. Шагыйрь Кави Латыйп. Шагыйрьгә җитмеш яшь тулу уңаеннан Гәрәй Рәхим сүз башы белән басылган бу шигырьләр мине укылган минутта ук биләп алган һәм миндә «Бу шагыйрь турында мин мотлак язарга тиешмен!» дигән фикер тудырган иде. Әмма сәяси тормышның көн кызуында кабаланыбрак эзләвемнәнме, мин китапханәмдә Кави Латыйпның бер генә китабын таба алмадым. «Ярар, — дидем мин үз-үземә. — Шагыйрьгә мөнәсәбәтеңне җиткерү, аны тулаем аңлау һәм кабул итү өчен аның берничә, хәтта бер шигыре, бер юлыннан да ләззәт алу җитә. Син бу гәзит битен эш кәгазьләренең арасына сал да, үзең белән йөрт. Форсаты кайда туа, шунда язарсың». Әмма форсаты тумады. Менә мин, кичә төнлә генә Милли Мәҗлесебезнең Уфада үткән сессиясеннән кайтып төшеп, бүген иртән сессия кабул иткән карарларны актарып утырганда, тагын килеп чыкты бу гәзит бите. Мин үземнән-үзем оялдым. Их, әгәр милләт хакына дип керелгән сәясәттән читләшә алсам, бар вакытымны бары тик иҗатка бирсәм, бәлки мин һәр каләмдәшем турында язып өлгергән булыр идем! Алар бит барысы да мактауга түгел, ә җылы сүзгә, хурлауга түгел — ә тәнкыйтькә мохтаҗ!.. Их, бу әдәби тәнкыйтебезнең булмаулары, тәнкыйтьче сыйфатында диссертация язып, академикка, академиктан романистка әйләнүдән килеп чыккан бер күзле әдиплек сасафатлары!...
Яңадан укып чыктым мин Кави Латыйп шигырьләрен. Юк, мин суынмаганмын, чөнки шигырьләр суынмаган. Алар элеккечә мөлдерәмә күзләр белән дөньяга бага. Аларның күзләренә ак та салмаган, май да бөрмәгән. Шигырьләрнең тын алышы тигез, әгәр бераз гына аритмия бар икән, бу — шигърият, мәңгелек дулкынлану аритмиясе. Яшермим, мин Уфадан шактый кызуланып кайткан идем. Чөнки анда башланган Президент сайлаулары дөнья тарихында сирәк кәмит булачак. Габриэль Маркесның Латин Америкасындагы сайлаулар Башкортстан өчен идеал бишеге генә ул. Мине тынычландырды бу шигырьләр. Салкын акыл өстәде. Темалары кайнар булса да, саф, салкын чишмә суы белән сугардылар алар мине. Я, әйтегез, бу безнең байлык, безнең милли байлыгыбыз түгелмени?! Башкалар, ягъни әдипләр, мин инде тәнкыйтьчеләрне әйтеп тә тормыйм, бу шигырьләрне укып та, фикер әйтмичә, ничек түзәләр икән? Казанның бу кадәр түземле булуы кайчан бетәр икән дә, кайчан үтәр икән?! Кави абзыйның шигыренең исеменнән күренүенчә, «Әҗәл кошлары» килеп җиткәчме?
Кошлар оча фронт кыры өстеннән, һөҗүм башлана тагын өч көннән. Мин тулы далада. Кемдер үлә, кемдер исән кала. Әҗәл исәп-хисап ала. Минем язмышны да бизмәненә сала....
Ялтыравык чагыштырулар, образлар чәчкәләп маташуларны шигърият дип кабул итәргә өйрәнгән укучыга монда, бәлки, шигърият тә юктыр. Бөтен «могҗиза» да шунда шул. Шулкадәр «гади» сөйләмнең язмышка әверелүендә. Гүя ки бер авыл карты тупсага утырган да, риваять сөйли. Чәчкәләп торырга аның вакыты да, теләге дә юк. Ул ачышлар ясамый, чөнки ул үзе ачыш. Ул өзелеп ялганган матдә буларак, башкаларны өзелеп ялганырга әзерли. Шулай итеп, ул, шагыйрь үзе үк раславынча, «фронт кырының астын өскә китерә. Бигрәк тә штрафбатта». Ә безнең милләт биш гасыр штрафбатта инде ул. Кави Латыйп кебек шагыйрьләрнең шәхси категорияләре алар һәрчакта да гомуммилли категория була. Әгәр шагыйрьнең «мин»е бары тик «мин» генә булса, шигърият сәнгатькә әверелеп, милләт категориясендәге гомумиләштерүләргә ия дә була алмас иде.
Әнә, авылдашым — яудашым Гата Кошлар тавышын тыңлап гүрдә ята...
Кави Латыйп авылдашы Гата гына «кошлар тавышын тыңлап гүрдә ята»мы? Аныкы, синеке, минеке түгелме мондый Гаталар? Шулай итеп, сүзләргә саран булган саен чын шигърият офыкларын киңәйтә. Шулкадәр кан коеп, шулкадәр корбаннар биреп, без бүген ничек яшибез соң?« Нишлибез инде, җәмәгать, бөтен Рәсәйдә шундый хәл бит инде» дигән акланулар өчен генә бирелгәнме бу корбаннар? Бармы бездә ихтыяр? Бармы бездә достоинство? Мин бу сүзнең татарчасын белмим. Ә менә
Әҗәл белми түгел моны, белә. Әмма, ул хәшәрәт, Аналар, балалар өлешенә керә, Көпә-көндез, күз алдында. Күпме ир-егет касә тотмаячак табында! Сугышта, канлы суешта Әҗәл — командарм, әҗәл — түрә...
Шагыйрьнең шигъри Гөләндәменә Гәрәй Рәхим тирән кереш сүз язган. Анда Кави Латыйпның төп үзенчәлеге менә ничек ачылган: «...Шигырь өлкәсендә Кави Латыйп чыннан да картая белмәде. Шигырь арсеналын ул еллар үткән саен яңарта гына. Әйтик, шагыйрьләрнең барысы да диярлек, яшьрәк чакта кайнарланып, үтә дәртле шигырьләр язып ташлыйлар да, өлкәнәя барган саен юашлана, тыйнаклана баралар. Кави Латыйп исә яшьрәк чакта тыйнак кына традицион шигырьләр язды да, олыгая барган саен яхшы мәгънәсендә чыгымчылый, шигырь калыбы традицияләре тәртәсенә тибә башлады. Шагыйрь гомере буе язган традицион шигырь формасыннан ирекле формаларга күчеп иҗат итәргә тотынды, яңа бер шигъри сулыш алды. Тора-бара аның шигърияте яңа, саф рухка тиенеп, нык кына күтәрелде...»
Әйе, хак сүзләр болар. Соңгы елларда Кави Латыйп шигърияте безләрне шактый куандырып өлгерде. Ачышлар, әйткәнемчә, артык «гади» иде. Тыйнак иде. Табигый иде. «Бөгештеризм»нардан азат иде. Дөресен әйткәндә, без — Шамил Анак, Роберт Әхмәтҗанов, Равил Фәйзуллин, Рәдиф Гаташ, Рөстәм Мингалим, Ренат Харис, Гәрәй Рәхим һәм мин, алтмышынчы еллар уртасында котырып-котырып, татарга яңа шигырь, ягъни ирекле, имештер ки, ак шигырь яулап алып бирәбез дип сөнгеләр сындырганда, без, «даһилар», «ниндидер» Кави Латыйповларның тра-Аицион калыпта язылган «язмаларын» укып та тормый һәм аның үзен дә шагыйрьләр рәтенә кертми идек. Гамәлдә ничек килеп чыкты? Без татарда, татар өчен ирекле шигырь арсеналын тудырсак та, кызганыч, бик тә кызганыч ки, ирекле шигырь шигъриятен тудыра алмадык. Хәсән ага Туфан безгә: «Юкка маташасыз, егетләр, юкны эзләгәнче, барын файдаланыгыз», — дип әйткәли һәм хәтта язгалый иде. Әйе, классик калып шигъриятендә тәрбияләнгән татар укучысы ирекле шигырьне кабул итми иде. Без нәкъ мөстәкыйльлек өчен көрәштәге кебек, чигендек һәм тончыктык. Бу кабул итмәү төрки-татар кавеменең яшәеш менталитетың санга сукмый вата иде. Әмма мин татар барыбер үзенең ирекле шигырь шигъриятен булдырырга тиеш дип исәплим. Беренче дулкын тончыккач, бәлки, безнең арттан киләчәк икенче буын моны тудырыр? Татарда ирекле шигырь яшәргә хаклы. Тик аның татар аңына сеңдерелә алу рәвешен табарга кирәк. Теге заманнарда шым гына «калимәтен-тайбәтен» дип йөргән, тыйнак кына классик вәзендәге шигъри корамаларын язган Кави абзыебыз бу рәвешне тапты (кемдер килешмәсә, я булмаса, таба биреп куйды) дип авыз тутырып әйтә алабыз.
Үзгәр дип үземне көчли алмыйм. Башкача мин була алмыйм. Күңел ташкынын мин буа алмыйм. Яңадан туа алмыйм....
Кави Латыйпның сиксәненче-туксанынчы еллардагы шигъри сикерешенең сере нәрсәдә соң? Әлбәттә, укучы исәпкә алырга тиеш: без мисалга алган шигъри голәндәм аның иң яхшы, иң өлгергән әсәрләрен тәшкил итми. Әүвәлдә аңлатуымча, мин чарадан бичара булдым. Ә сер бар бит монда. Бик зур сер бар. Бу сернең чишелешен күпләр эзләп карады, әмма табалмады. Мин, мәсәлән, бу серне үземнең 1965 елда язылган «Кызыл утрау иленнән репортаж» дигән поэмамда тоткан идем шикелле. Заманында, атап әйткәндә, 1974 елда, ул башкортча басылып чыккан иде, татарча әле булса чыкканы юк. Укучы гафу итсен, мин бу нәрсәне үземнең исемне күпертү өчен түгел, ә бары тик әдәби факт буларак кына телгә алам. Ирекле шигырь белән тәмам чирләгән Кави Латыйп бу серне кемнәндер күреп түгел, ә үз юлы, үзенең чамасыз эзләнү, өзгәләнүләре аша ачкан. Ул беркемгә дә әҗәткә кермәгән. Кави Латыйп татарга ирекле шигырьне укыта алу мөмкинлегенең бары тик ике чарада гына икәнлеген тетрәнеп аңлаган. Аларның беренчесе — яңа, таушалмаган, зиһенне яктыртып җибәрә, айныта, уйландыра торган образ-фикер һәм шул фикерне кадаклап куя торган эчке агыш, эчке ритм, эчке һәм тышкы вәзен-рифма. Сез карагыз, югарыда китерелгән мисалда ул гүяки шыптагай бүрәнәләрдән бура бурый: көчли алмыйм-була алмыйм-буа алмыйм-туа алмыйм. Шигырь юллары таркалып китми һәм мәңге таркала да алмый — алар почмакта береккән. Шигырьнең мондый калыбын Кави Латыйп классик шигъриятнең җир асты һәм җир өсте казылма байлыклары ятыш ларыннан китереп чыгарды. Әгәр ул традицион шигырь мира сын энәсеннән җебенә кадәр белмәсә, аның адәм зиһененә ясаган көчле шаукымын тирәннән аңламаган булса, бүгенге ирекле шигырен һич кенә дә тудыра алмас иде. Татар шигъриятендә ирекле шигырь. Нинди зур, бөтенләй тотынылмаган тема бу. Нишләп берәр галимебез казынмый икән бу байлыкларда? Анда бит хәтта татарның тотынган эшен азакка кадәр илтеп җиткермичә, юлдан читкә сикерү, куркып-каушап калу, чигенү, традиция алдында ярымсаклану кебек «тарихи» чирләре дә ачыла. Кави Латыйп бу турыда уйлана. Хәтта күп уйлана, һәм күңелсез нәтиҗәләргә килә:
Яңа таңнар туа тора, Маҗаралар була тора. Шигырь яза-яза Борыннан кан китә. Әйтмәс идем: «Маҗаралар бетә». Көн белән төн Гел көрәштә, Гел дуэльдә үтә. Шигырь яза-яза Борыннан кан китә...
Маҗаралар бетмәве үзе генә дә тормышның дәвамлылыгын раслый. Кави Латыйп үзе дә маҗара, үзе дә бөек маҗара шаукымчысы. Аның байракчысы. Без мондый шагыйрьләрнең кадерен белергә тиешбез. Мин, мәсәлән, әгәр кулымнан килсә, аңа, тормышның ифрат та эчкерсез, беркатлы бөек шаукымчысына, беркайчан да олылаулар күрмәгән, шигърият «фронты кырын астын өскә китергән» Дон Кихотка, «мина тулы далада» исән калган татар сугышчысына, әле үзе исән чакта ук, бер кулына курай, икенче кулына каурый тоттырып, һәйкәл куяр идем. Менә шундый ярату безнең милләтне күп чирләрдән коткарыр иде. Без бер-беребезне яратырга өйрәнер идек. Бер-беребезне дошман күрүдән ваз кичәр идек. Кайчан килер икән, гомумән, килер микән безнең милләткә шундый шагыйрәнә киң күңеллелек?! Чирләребезнең яртысы җырга нәкъ менә Шундый киңкүңеллелек күрсәтә белмәгәнгә түгел микән? Шагыйрь бу хакта да уйлана:
Җыр югалмый, Җыр үлми, Җыр яши, Калса да җир йөзендә Бер генә исән ана, Бер генә исән бала. Бишектә икән бала!.. Бишектә икән бала!..
Күрәсезме, күк гөмбәзен яшен телеп ала? Яшен нәҗәгайлары астында яктырмаган бер генә үлән, бер генә адәмзат калмый. Ирекле шигырь менә шулай «ирекле» туа. Ул рифма эзләп көчсезләнми һәм укучыны да көчсезләми. Ирекле шигырь — секундында яралган галәми энергия. Чиксез энергия. Аның бер юлы ун сүз-кәлимәдән торса, икенче юлы бер генә сүздән, хәтта ымлык-пышылдаудан гына торуы мөмкин. Чын ирекле шигырь язылмый, ул бары тик туа гына. Ничек туа, ничек ярала, шул килеш кала. Ул традицион шигырь кебек «соңыннан шомартылмый», рифма артыннан куып, фикерен үзгәртергә мәҗбүр булмый. Ирекле шигырь традицион шигырьгә караганда хакыйкатькә якынрак. Менә шуңа күрә дә сиксәненче-туксанынчы еллар шигъриятендә Кави Латыйп безгә караганда хакыйкатькә якынрак булып чыкты. Минем аны чын күңелдән котлыйсым гына кала. Аны бүген һәр каләмдәше котларга, аның барлыгына куанырга, әдәбият белгечләре аның ирекле шигырьләрен үз ирекләре белән уку китапларына, хрестоматияләргә кертергә, ә нәшриятларыбыз аның әсәрләрен аерым китап итеп басып чыгарырга тиеш. Онытырга ярамый: дөнья мәдәнияте алдында безнең абруебызны Кави Латыйп достойно (башка сүзен табалмыйм) итеп яклый алачак.
Мэнкортлар — рухи банкротлар, Уйламагыз: Милли хәрәкәт, Милли үсеш туктар. Туктамас! Татар сөннәтсез калмас. Чучка чалмас. Безнең денгэ, Дингә, Телгә Юк алмаш. Җиде миллион халык Җир йөзеннән югалмас. Бернинди Касьян — россиян Милләт җомгасын җуя алмас. Татар үзе булып калыр, Икенче юл ал ал мае. Татар үзе булып калыр, Икенче юл алмас!
Амин, шулай була күрсен иде. Шагыйрьнең пәйгамбәрлеге раска чыксын иде. Без барыбыз да шуны телибез. Шуңа инанабыз.
Язмамны тәмамлар алдыннан кечкенә бер төзәтү кертәсем килә. Газета, барлык татар газеталары, барлык язучыларыбыз, шул исәптән Кави абзый Латыйп та «мәнкорт»ны «маңкорт» дип язудан туктасак иде. Беренчедән, дөрес түгел. Икенчедән, бик тә ямьсез, тупас. Безнең үзебезнең сүзебез бар. Миңа бу хакта матбугатта язып чыгарга туры килгән иде. Әмма һаман да ялгыш язуны дәвам итәбез. Ул сүз — мәнкорт. Мән корты, ягъни ми корты, мие кортлаган кеше. «Мән» — ми, акыл, кеше, акыллы инсан дигән сүз. Ул төркиләрдән хәтта һинд-ауропа телләренә дә күчкән. Немецларда, мәсәлән, «менш» — кеше, «манн» — ир кеше, инглизләрдә — мен — кеше, бармен, конгрессмен, бизнесмен һәм башкалар. Шулай итеп, килешик, җәмәгать: «маңкорт» түгел — мәнкорт, ягъни мие кортлаган адәмчек.
Айдар Хәлим.
Чаллы. 2 июнь, 1998 ел.